کاروانسرا ترکیبی است از کلمۀ کاروان(کاربان) به معنی مسافرانی که به صورت گـروهـی سفر مـی کنند و کلمۀ سرای به معنـی خـانـه ومکان که این هـردو واژه، برگرفته از زبان پهلوی است.
کاروانسرا، ساختمانی است که کاروان را در خود جای می‌دهد و بزرگ ترین نوع ساختمانهای اسلامی است. پلان آن معمولاً مربع یا مستطیل شکل است با یک ورودی برجسته عظیم و بلند، معمولاً ساده و بدون نقش، با دیوارهایی که گاهی اوقات بادگیرهایی در انتهای آن تعبیه شده است؛ یک دالان با طاق قوسی که مابین ورودی و حیاط داخلی قرار گرفته است، فضای کافی را برای جا دادن حیوانات بارکش فراهم ساخته است؛ بر روی سکوی برآمده‌ای که در پیرامون این حیاط قرار گرفته است، طاقگان هایی واقع شده اند که نمای داخلی را مفصل بندی کرده اند. در پشت آنها حجره های کوچکی برای منزل دادن مسافران تعبیه شده است. در کاروانسرا های دو طبقه، از حجره‌های پایینی برای انبار کردن کالاها و از حجره‌های بالایی برای منزل دادن مسافران استفاده می‌شد.
تحول و گسترش کاروانسراهای ایران در ادوار مختلف بستگی به وضعیت اجتماعی، اقتصادی، مذهبی و … داشته و شکل یابی و توسعه آن با موارد یاد شده در ارتباط بوده است؛ براساس نوع بهره برداری از کاروانسرا ها در گذشته، نام های متفاوتی برای اینگونه بناها در فرهنگ لغات جای گرفته است مانند کاربات، رباط، ساباط و خان. در کتاب راه و رباط می خوانیم:
ساباط: این واژه که در گویش های مختلف زبان ایرانی و فارسی، ریشه کهن دارد جزء اول آن سا به معنی آسایش و جزء دومش پسوند نمودار ساختمان و بنا و آبادی و عمارت است.
کاربات: به معنی خانه کاروان است و پیش از اسلام به جای کاروانسرا به کار می رفته است؛ کاربات مانند رباط دارای اطاق و حوض است.
کاروانسرا: به رباط های بزرگ و جامع کاروانسرا می گویند چه در شهر و چه در بیرون شهر.
خان: به معنی کاروانسرا است و این واژه در زبان تازی به طور مطلق به جای کاروانسرا به کار رفته شده است. در کشور ترکیه به کاروانسراها خان گفته می شود
انواع کاروان سرا
به طور کلی می‌توان کاروانسراها را به دو دستۀ اصلی تقسیم کرد:
1-کاروانسراهای درون شهری
2-کاروانسراهای برون شهری
از آن جایی که اغلب کاروانسراهای باقی مانده در ایران متعلق به دوره صفوی و بعد از آن است، لازم است در تقسیم آن تمامی عوامل از وضع آب و هوایی تا شیوه معماری منطقه‌ای مورد بررسی قرار گیرد.
کاروانسراهای ایران را می‌توان به گروه‌های زیر تقسیم بندی نمود:
• کاروانسراهای کاملاً پوشیده منطقه کوهستانی
• کاروانسراهای کرانه‌های پست خلیج فارس
• کاروانسراهای حیاط دار مناطق مرکزی ایران
• کاروانسراهایی با شش نقشۀ مختلف
کاروانسراهایی با شش نقشۀ مختلف به شرح ذیل:
1- کاروانسراهای مدور: تعداد کمی از کاروانسراهای ایران با نقشه مدور بنا شده اند واز نظر معماری حایز اهمیت فراوان هستند.
2- کاروانسراهای چند ضلعی حیاط دار: این گروه از کاروانسراها به شکل چند ضلعی (اغلب ۸ ضلعی) و همانند کاروانسراهای مدور بسیار زیبا بنا شده‌اند
3- کاروانسراهای دو ایوانی: همانند مدرسه‌ها و مسجدها و سایر بناهای مذهبی تعدادی از کاروانسراهای ایران را به شکل دو ایوانی به فرم مربع یا مستطیل ساخته‌اند. عموماً ایوانهای این کاروانسراها یکی در مدخل ورودی و دیگری رو به روی آن قرار دارد.
4- کاروانسراها با تالار ستون دار: تعدادی از کاروانسراهای ایران با تالار ستون دار بنا گردیده‌اند و از آنها عموماً به عنوان اصطبل استفاده می‌شده‌است.
5- کاروانسراهای چهار ایوانی: در ادوار اسلامی از طرح چهار ایوانی برای بنیاد‌های مذهبی و غیر مذهبی، مانند مدرسه‌ها، مقبره‌ها، مسجدها، و کاروانسراها استفاده گردیده و تقریباً این طرح نقشه ثابتی برای احداث این گونه بناها شد، بخصوص از دوره سلجوقی به بعد کاروانسراهای بسیاری با طرح چهار ایوانی احداث گردید که آثار آن در تمامی ایران پراکنده‌است
6- کاروانسراها با طرح متفرقه: این گروه، کاروانسراهایی هستند که نقشه و معماری آن با آنچه که در گروه‌های ۱ تا ۵ اجمالاً بررسی شد، شباهتی ندارند. کاروانسرای سبزوار و کاروانسرای شاه عباسی جلفا از این گروه هستند
کاروانسرا در دوره اسلامی
در این دوره، معماری کاروانسراهـا از دیدگاه سبک وتنوع نقشه‌ها به اوج شکوفائـی رسیده و در مسیر شهرها و روستا، ومعابر کوهستانی و نـواحی کویری و در مراکز اقتصادی و راسته بازارها، کاروانسرا و رباطهای برونشهری و درون شهری با ویژگیهای متفاوت احداث شدند. باتوجه به این تنوع و زیبائی است که بسیاری از محققان وصاحب نظران هنـرمـعـمـاری، کاروانسراهـای ایـران را مهمـتـریـن نشانـه پـیـروزی و موفقیت معـمـاری ایـران بـه شمـار آورده و استـاد کاران ایـرانـی را در ایجـاد این گونه بنـاها مبتکر و پـیشقدم دانسته اند. کاروانسراهای ایران، علاوه بر ارزش هنری، از دیدگاه مسایل اجتماعی نیز حایز اهمیت فـراوانـی بـوده و شایسته مطالـعـه‌ای گسترده است.
بسا که طـی قرون سپـری شده، کاروانسراهای درونشهری و برونشهری کـه بارانداز واستراحـتگـاه کاروانها و کاروانیان اقصی نقاط معمـور آن روزگـاران بـه شمـار می‌آمـده، محـل تعامل انـدیشه هـا وتبـادل وتقابل آداب و رسوم اقوام و ملل مختـلف بوده، و بی تردید، این تماس و تلاقی انسان‌ها وانـدیشه هـای گـونـاگـون، تـأثـیـری شگرف بر زندگی مردم این مرز و بوم کهنسال داشته است.
